Quý vị và các bạn thân mến, trong những năm gần đây, bên cạnh các hoạt động bảo vệ môi trường mang tính hành chính, vi phạm về môi trường đã và đang xuất hiện nhiều hình thức phạm pháp, từ xả thải không kiểm soát, buôn bán động vật hoang dã, phá rừng cho đến việc xử lý chất thải nguy hại không đúng quy định. Để tăng hiệu quả phòng, ngăn và xử lý các hành vi này, việc hoàn thiện cơ sở pháp lý phòng chống tội phạm về môi trường trở thành một yêu cầu cấp thiết. Chính vì vậy, chủ đề hôm nay của chương trình “Bạn và Pháp luật” là: “Góp phần hoàn thiện cơ sở pháp lý phòng chống tội phạm về môi trường”. Chúng ta sẽ cùng trao đổi vấn đề này với sự tham gia của khách mời là luật sư Nguyễn Thanh Hà, Giám đốc công ty luật SB Law, lắng nghe ý kiến từ thực tế, đồng thời giải đáp thắc mắc của thính giả xoay quanh vấn đề này.
Thưa quý vị và các bạn, trong những năm gần đây, tình trạng ô nhiễm môi trường tại nhiều địa phương trên cả nước tiếp tục diễn biến phức tạp, gây ra những hệ lụy nghiêm trọng cho đời sống, sản xuất và sức khỏe cộng đồng. Dù đã có nhiều quy định pháp luật và chế tài xử lý, song thực tế cho thấy các hành vi vi phạm vẫn liên tiếp xảy ra, cho thấy những lỗ hổng trong công tác quản lý và thực thi pháp luật.
Thanh Hóa là một trong những địa phương điển hình cho tình trạng này. Tại khu vực sông Lạch Bạng, thị xã Nghi Sơn, hàng loạt vụ cá chết hàng loạt do nguồn nước ô nhiễm đã xảy ra, khiến cuộc sống của người dân bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Người dân phản ánh nước sông đổi màu, bốc mùi hôi, ảnh hưởng đến sinh hoạt và sản xuất nông nghiệp.
Cũng tại Thanh Hóa, Công ty TNHH Miza Nghi Sơn đã bị khởi tố hình sự vì hành vi xả thải gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Đây là một trong số ít vụ việc được xử lý theo hướng hình sự, cho thấy sự chuyển biến trong cách tiếp cận và xử lý các hành vi xâm hại môi trường.
Không chỉ ở Thanh Hóa, nhiều địa phương khác cũng đã ghi nhận những sự cố môi trường nặng nề. Tại Thái Nguyên, sự cố vỡ hồ chứa bùn đã khiến gần 40 hộ dân bị ảnh hưởng trực tiếp, hàng nghìn mét vuông vườn ổi và ao cá bị bồi lấp, nhiều tài sản bị hư hại. Người dân sống trong vùng bị ảnh hưởng phải đối mặt với hậu quả nặng nề trong một thời gian dài.
Một vụ việc khác là tại Nhà máy đường Hòa Bình. Do hành vi xả thải trực tiếp ra sông Bưởi gây chết cá hàng loạt, doanh nghiệp này đã bị xử phạt gần nửa tỷ đồng và đình chỉ hoạt động trong 6 tháng. Tuy nhiên, phần lớn các vụ việc tương tự lại chỉ dừng lại ở mức xử lý hành chính, trong khi thiệt hại đối với môi trường và người dân là rất lớn.
Thực tế cho thấy, hành lang pháp lý về bảo vệ môi trường tuy đã được hình thành tương đối đầy đủ, nhưng việc thực thi vẫn còn nhiều bất cập. Công tác kiểm tra, phát hiện vi phạm còn hạn chế; chế tài xử phạt chưa đủ mạnh để răn đe; việc khởi tố, xử lý hình sự các hành vi vi phạm môi trường còn rất ít.
Bên cạnh đó, cơ chế phối hợp giữa các cơ quan chức năng, chính quyền địa phương và người dân trong phát hiện và xử lý vi phạm vẫn chưa thật sự hiệu quả. Trong nhiều trường hợp, khi vụ việc được phát hiện thì hậu quả môi trường đã quá lớn, khó khắc phục.
Pháp lệnh Cảnh sát môi trường được Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành ngày 23/12/2014 đã tạo cơ sở pháp lý quan trọng cho việc xây dựng lực lượng chuyên trách và tổ chức thực hiện công tác phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường, tài nguyên, an toàn thực phẩm. Trong 10 năm qua (2014 – 2024), lực lượng Cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường đã phát hiện, xử lý hơn 234 nghìn vụ vi phạm pháp luật về môi trường, tài nguyên, an toàn thực phẩm (khởi tố và chuyển cơ quan điều tra khởi tố gần 4 nghìn vụ, gần 5.300 đối tượng; xử phạt vi phạm hành chính gần 200 nghìn vụ với tổng số tiền hơn 1,2 tỷ đồng).
Việc sửa đổi, bổ sung Pháp lệnh Cảnh sát môi trường lần này nhằm mục đích điều chỉnh các điều, khoản, tên gọi của Bộ ngành chức năng phù hợp với việc sắp xếp tổ chức bộ máy nhà nước hiện nay, từ đó tăng cường năng lực pháp lý cho lực lượng Cảnh sát phòng chống tội phạm về môi trường, nhằm bảo vệ hiệu quả môi trường sống, sức khỏe cộng đồng và sự phát triển bền vững của đất nước.
1. Qua các vụ việc mà phóng viên tổng hợp, theo Luật sư, thực trạng vi phạm, tội phạm môi trường hiện nay ở nước ta có những biểu hiện nổi bật, các lĩnh vực “nóng” là gì?
Trả lời:
Có thể nói, thực trạng vi phạm và tội phạm về môi trường ở nước ta hiện nay đang diễn biến phức tạp, có xu hướng gia tăng cả về quy mô, tính chất và mức độ nguy hiểm. Các hành vi vi phạm không còn mang tính nhỏ lẻ mà đã xuất hiện ngày càng nhiều ở quy mô công nghiệp, với sự tham gia của các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất, thậm chí là các khu công nghiệp, gây tác động nghiêm trọng đến môi trường sinh thái và đời sống người dân.
Biểu hiện nổi bật hiện nay là tình trạng xả thải vượt quy chuẩn, chôn lấp, xử lý trái phép chất thải rắn, chất thải nguy hại, cùng với đó là vi phạm trong khai thác khoáng sản, cát sỏi lòng sông, phá rừng, hủy hoại nguồn nước và tài nguyên đất. Một số doanh nghiệp vì lợi nhuận đã cố tình vi phạm, bất chấp quy định pháp luật và sức khỏe cộng đồng.
Các lĩnh vực “nóng” thường xuyên ghi nhận vi phạm gồm:
– Khu vực sản xuất công nghiệp, chế biến, khai khoáng đặc biệt là ngành giấy, dệt nhuộm, luyện kim, chế biến tinh bột sắn, và khai thác than, đá, cát.
– Quản lý và xử lý chất thải, nước thải tại các khu công nghiệp và cụm dân cư tập trung nơi nhiều hệ thống xử lý nước thải tập trung không vận hành đúng quy trình hoặc chỉ hoạt động khi có đoàn kiểm tra.
– Khai thác tài nguyên trái phép như khai thác cát sỏi lòng sông, vàng sa khoáng, khoáng sản rắn gây sạt lở, biến đổi dòng chảy.
– Lĩnh vực an toàn thực phẩm và nông nghiệp việc sử dụng hóa chất, thuốc bảo vệ thực vật, chất cấm trong chăn nuôi, giết mổ, chế biến thực phẩm vẫn còn phổ biến.
Đáng chú ý, nhiều hành vi vi phạm môi trường mang tính “tội phạm ẩn”, khó phát hiện do được che giấu tinh vi, trong khi công tác thanh tra, giám sát, điều tra chuyên sâu còn hạn chế. Điều đó dẫn đến thực tế là phần lớn vụ việc mới chỉ dừng lại ở mức xử lý hành chính, còn việc khởi tố, truy cứu trách nhiệm hình sự đối với tội phạm môi trường vẫn còn rất khiêm tốn so với thực tiễn vi phạm.
Từ góc độ pháp lý, thực trạng này cho thấy cần tăng cường công cụ điều tra chuyên ngành, củng cố năng lực cho lực lượng Cảnh sát môi trường và cơ quan quản lý, đồng thời hoàn thiện hệ thống pháp luật để chế tài đủ mạnh, bảo đảm việc xử lý vi phạm có tính răn đe thực sự và gắn liền với yêu cầu phát triển bền vững.
2. Vậy, thưa LS, bà có thể cho biết, những nội dung cơ bản, phạm vi điều chỉnh của Pháp lệnh Cảnh sát môi trường hiện hành?
Trả lời:
Pháp lệnh Cảnh sát môi trường được Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành ngày 23/12/2014 (có hiệu lực từ ngày 5/6/2015) là văn bản pháp lý quan trọng quy định về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức bộ máy và các điều kiện bảo đảm hoạt động của lực lượng Cảnh sát môi trường thuộc Công an nhân dân. Pháp lệnh này ra đời nhằm tạo cơ sở pháp lý thống nhất cho hoạt động phòng ngừa, phát hiện, đấu tranh chống tội phạm và vi phạm pháp luật trong lĩnh vực môi trường, tài nguyên, an toàn thực phẩm những lĩnh vực có ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe con người và sự phát triển bền vững của đất nước.
Cụ thể, Pháp lệnh quy định rõ phạm vi điều chỉnh bao gồm việc xác định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức, chế độ, chính sách và cơ chế phối hợp của lực lượng Cảnh sát môi trường với các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan. Theo đó, lực lượng Cảnh sát môi trường có trách nhiệm tiến hành các biện pháp nghiệp vụ cần thiết để phát hiện, ngăn chặn, điều tra và xử lý các hành vi xâm hại môi trường; tham gia kiểm tra, thanh tra, phối hợp xử lý vi phạm hành chính; đồng thời kiến nghị cơ quan có thẩm quyền khởi tố khi đủ căn cứ hình sự. Bên cạnh đó, Pháp lệnh còn quy định về cơ cấu tổ chức của lực lượng này từ Trung ương đến địa phương, đảm bảo tính chuyên trách và hiệu lực trong thực thi pháp luật về bảo vệ môi trường.
Ngoài ra, Pháp lệnh cũng đề cập đến các chế độ, chính sách nhằm bảo đảm điều kiện hoạt động của lực lượng, bao gồm tuyển chọn, đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, trang bị phương tiện kỹ thuật, kinh phí hoạt động và chính sách ưu đãi phù hợp với tính chất đặc thù của công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm môi trường. Cùng với đó, Pháp lệnh đặt ra nguyên tắc hoạt động tuân thủ Hiến pháp, pháp luật, bảo đảm tính khách quan, chính xác và tôn trọng quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân trong quá trình kiểm tra, xử lý vi phạm.
Có thể nói, Pháp lệnh Cảnh sát môi trường đã tạo dựng hành lang pháp lý tương đối đầy đủ cho việc xây dựng và phát huy vai trò của lực lượng chuyên trách trong công tác bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, trước yêu cầu thực tiễn ngày càng phức tạp của các hành vi vi phạm, việc sửa đổi, bổ sung Pháp lệnh là cần thiết nhằm cập nhật thẩm quyền, tăng cường năng lực điều tra, giám định kỹ thuật, cũng như hoàn thiện cơ chế phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước, chính quyền địa phương và người dân. Đây chính là cơ sở để lực lượng Cảnh sát môi trường phát huy hiệu quả hơn nữa vai trò nòng cốt trong bảo vệ môi trường sống, sức khỏe cộng đồng và thúc đẩy sự phát triển bền vững của quốc gia.
3. So với Pháp lệnh được ban hành năm 2014, những điểm mới, quan trọng nhất, được nổ sung, sửa đổi trong pháp lệnh lần này là gì, thưa bà
Trả lời:
So với Pháp lệnh năm 2014, lần sửa đổi này có ba nhóm điểm mới đáng chú ý.
Thứ nhất, điều chỉnh tổ chức và phân cấp thẩm quyền cho phù hợp với sắp xếp bộ máy hiện nay: bổ sung, mở rộng thẩm quyền yêu cầu cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp, cá nhân cung cấp thông tin/tài liệu, đồ vật và giải trình về dấu hiệu vi phạm cho lực lượng Cảnh sát môi trường ở các cấp, đồng thời trao thêm thẩm quyền kiểm tra, xử lý ban đầu ở cấp cơ sở (Trưởng Công an cấp xã, Trưởng đồn Công an) để kịp thời ngăn chặn vi phạm ngay từ địa bàn cơ sở. Đây là bước “đưa pháp luật tới gần hiện trường” rút ngắn thời gian phản ứng, hạn chế tình trạng vi phạm kéo dài.
Thứ hai, chuẩn hóa cơ chế phối hợp liên ngành theo hướng rõ người – rõ việc – rõ thời hạn: các quy định hướng dẫn mới được hệ thống hóa/hợp nhất, làm rõ trách nhiệm phối hợp giữa Cảnh sát môi trường với tài nguyên–môi trường, hải quan, thuế, quản lý thị trường… cũng như chế độ cung cấp dữ liệu, hồ sơ phục vụ kiểm tra, xử lý. Nhờ vậy, tuyến công việc từ tiếp nhận thông tin – kiểm tra – lấy mẫu/giám định – chuyển hồ sơ được khép kín, giảm chồng chéo với thanh tra chuyên ngành.
Thứ ba, tăng cường hiệu lực cưỡng chế và tính răn đe: quy trình yêu cầu giải trình, lập hồ sơ, chuyển tin báo có dấu hiệu tội phạm sang điều tra được quy định cụ thể hơn, khắc phục tình trạng “hành chính hóa” các hành vi nghiêm trọng; qua đó tạo nền tảng pháp lý để xử lý hình sự kịp thời những vụ xả thải gây hậu quả lớn như thực tiễn đã đặt ra.
Tóm lại, các sửa đổi tập trung vào trao quyền ở tuyến đầu chuẩn hóa phối hợp siết quy trình xử lý, nhằm nâng năng lực pháp lý và tính hiệu quả thực thi của lực lượng Cảnh sát môi trường trước bối cảnh vi phạm ngày càng tinh vi.
4. Pháp lệnh sửa đổi có ý nghĩa thế nào trong bối cảnh tình hình tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường ngày càng gia tăng, phức tạp, thưa luật sư?
Trả lời:
Trong những năm gần đây, tình hình tội phạm và vi phạm pháp luật trong lĩnh vực môi trường tại Việt Nam có xu hướng gia tăng cả về số lượng, tính chất nguy hiểm cũng như mức độ tinh vi. Các hành vi như xả thải chất độc hại ra môi trường, khai thác tài nguyên trái phép, buôn bán động vật hoang dã, nhập khẩu rác thải công nghiệp, hay hủy hoại hệ sinh thái đang trở nên phổ biến, diễn ra trên phạm vi rộng và gây hậu quả nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng, an ninh môi trường và sự phát triển bền vững của đất nước. Trong bối cảnh đó, việc sửa đổi Pháp lệnh Cảnh sát môi trường là một yêu cầu cấp thiết, mang nhiều ý nghĩa cả về pháp lý, chính trị lẫn thực tiễn.
Thứ nhất, sửa đổi Pháp lệnh Cảnh sát môi trường nhằm tăng cường hiệu quả của công tác đấu tranh, phòng ngừa và xử lý tội phạm, vi phạm pháp luật trong lĩnh vực môi trường. Pháp lệnh hiện hành được ban hành từ năm 2008 – đến nay đã bộc lộ nhiều bất cập, hạn chế, không còn phù hợp với thực tiễn và chưa theo kịp sự phát triển của các loại hình tội phạm môi trường mới. Nhiều hành vi vi phạm phức tạp chưa được điều chỉnh rõ ràng, thẩm quyền của lực lượng Cảnh sát môi trường còn hạn chế, dẫn đến lúng túng trong việc áp dụng pháp luật. Do đó, việc sửa đổi sẽ giúp cụ thể hóa, bổ sung các quy định pháp luật phù hợp với tình hình hiện nay, đồng thời mở rộng và tăng cường thẩm quyền cho lực lượng này trong hoạt động kiểm tra, thanh tra, xử lý vi phạm môi trường một cách hiệu quả và kịp thời.
Thứ hai, việc sửa đổi pháp lệnh là bước cụ thể hóa và thể chế hóa các chủ trương, chính sách lớn của Đảng và Nhà nước về bảo vệ môi trường và phát triển bền vững. Đảng ta đã xác định rõ: bảo vệ môi trường là một trong ba trụ cột của phát triển bền vững quốc gia (bên cạnh phát triển kinh tế và đảm bảo tiến bộ xã hội). Các Nghị quyết quan trọng như Nghị quyết số 24-NQ/TW về chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, tăng cường quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường, hay Nghị quyết 50/NQ-CP về chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh,… đều yêu cầu xây dựng khung pháp lý và bộ máy thực thi đủ mạnh. Việc sửa đổi Pháp lệnh sẽ góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật về môi trường, khẳng định quyết tâm chính trị của Nhà nước trong việc xây dựng một môi trường sống an toàn, trong lành cho người dân.
Thứ ba, trong bối cảnh Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng với quốc tế, việc sửa đổi Pháp lệnh Cảnh sát môi trường còn có ý nghĩa đặc biệt trong việc thực hiện đầy đủ các cam kết quốc tế về bảo vệ môi trường. Việt Nam là thành viên của nhiều công ước quốc tế như Công ước Basel về kiểm soát vận chuyển chất thải nguy hại, Công ước CITES về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp, hay Công ước Paris về biến đổi khí hậu. Để đáp ứng các yêu cầu của các điều ước quốc tế này, cần có một lực lượng thực thi pháp luật môi trường chuyên nghiệp, có đầy đủ công cụ pháp lý và nghiệp vụ. Do đó, sửa đổi pháp lệnh là cơ sở để lực lượng Cảnh sát môi trường nâng cao năng lực phối hợp quốc tế, xử lý hiệu quả các vụ việc có yếu tố xuyên biên giới và khẳng định vai trò, vị thế của Việt Nam trong cộng đồng quốc tế.
Cuối cùng, việc sửa đổi Pháp lệnh Cảnh sát môi trường còn góp phần quan trọng trong việc đảm bảo quyền con người – cụ thể là quyền được sống trong môi trường trong lành, an toàn, đã được ghi nhận tại Điều 43 Hiến pháp năm 2013. Khi môi trường bị ô nhiễm, bị hủy hoại, thì không chỉ hệ sinh thái bị ảnh hưởng mà trực tiếp quyền lợi của người dân cũng bị xâm phạm. Sửa đổi pháp lệnh sẽ tạo điều kiện để nâng cao hiệu quả phòng ngừa, ngăn chặn, xử lý các hành vi xâm hại môi trường, từ đó bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân, đồng thời tạo dựng môi trường thuận lợi cho các hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp theo hướng phát triển xanh, bền vững.
Tóm lại, việc sửa đổi Pháp lệnh Cảnh sát môi trường trong bối cảnh hiện nay là một yêu cầu khách quan, cấp thiết, xuất phát từ thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm môi trường và yêu cầu xây dựng một nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Sự sửa đổi này không chỉ góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả của pháp luật, mà còn thể hiện cam kết mạnh mẽ của Việt Nam trong công cuộc bảo vệ môi trường, đảm bảo quyền con người và phát triển bền vững đất nước trong thời kỳ mới.
5. Vâng, pháp lệnh sửa đổi đã bổ sung, mở rộng những quyền hạn nào cho lực lượng cảnh sát môi trường trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm môi trường?
Trả lời:
Việc sửa đổi Pháp lệnh Cảnh sát môi trường thông qua Nghị định 157/2024/NĐ-CP đã bổ sung và mở rộng nhiều quyền hạn quan trọng cho lực lượng này, nhằm tăng cường hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường, tài nguyên, an toàn thực phẩm. Những quyền hạn này không chỉ giúp khắc phục những bất cập trong tổ chức thực thi pháp luật thời gian qua, mà còn phù hợp với bối cảnh tình hình vi phạm ngày càng tinh vi, phức tạp.
Một trong những quyền hạn nổi bật được mở rộng là quyền yêu cầu các tổ chức, cá nhân cung cấp thông tin, tài liệu, đồ vật và yêu cầu giải trình. Trước đây, quyền này chủ yếu tập trung ở cấp Cục hoặc cấp tỉnh, gây khó khăn trong quá trình xử lý vi phạm tại địa phương. Sau khi sửa đổi, quyền này được trao cho cả Trưởng Công an cấp huyện và các đơn vị phòng chống tội phạm môi trường cấp tỉnh. Điều này giúp lực lượng Cảnh sát môi trường tại địa phương chủ động hơn trong việc thu thập thông tin, xác minh vi phạm và tạo cơ sở pháp lý để xử lý kịp thời, giảm thiểu tình trạng kéo dài, né tránh trách nhiệm của các đối tượng vi phạm.
Bên cạnh đó, Pháp lệnh sửa đổi còn trao thêm quyền ban hành quyết định kiểm tra việc chấp hành pháp luật về môi trường, tài nguyên, an toàn thực phẩm cho các cấp lãnh đạo từ huyện trở lên. Trước đây, việc kiểm tra thường cần có chỉ đạo từ cấp cao, gây khó khăn trong việc phát hiện và ngăn chặn vi phạm sớm tại địa phương. Nay, với thẩm quyền kiểm tra được phân cấp, lực lượng Cảnh sát môi trường có thể chủ động tổ chức các cuộc kiểm tra định kỳ hoặc đột xuất, đặc biệt là tại các cơ sở sản xuất có nguy cơ gây ô nhiễm cao hoặc từng bị xử phạt trước đó.
Một quyền hạn quan trọng khác là quyền kiểm tra phương tiện, đồ vật, địa điểm có liên quan đến hành vi vi phạm pháp luật về môi trường, tài nguyên và an toàn thực phẩm. Đây là một công cụ pháp lý rất cần thiết trong bối cảnh các vi phạm ngày càng diễn ra dưới hình thức ngụy trang, che giấu tinh vi như vận chuyển trái phép chất thải nguy hại, cất giấu tang vật ô nhiễm trong kho hàng, phương tiện lưu thông,… Việc trao quyền kiểm tra tại hiện trường giúp lực lượng chức năng kịp thời phát hiện, ngăn chặn vi phạm và thu thập chứng cứ phục vụ xử lý hiệu quả.
Những quyền hạn được mở rộng nêu trên có ý nghĩa quan trọng trong việc tăng cường tính chủ động, nâng cao năng lực phát hiện và xử lý vi phạm cho lực lượng Cảnh sát môi trường. Việc phân cấp thẩm quyền hợp lý không chỉ giúp rút ngắn thời gian xử lý, mà còn góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về bảo vệ môi trường tại cơ sở. Đồng thời, nó tạo sức răn đe mạnh mẽ hơn đối với các tổ chức, cá nhân có hành vi vi phạm, từ đó nâng cao ý thức chấp hành pháp luật trong cộng đồng.
Ngoài ra, việc sửa đổi, bổ sung các quyền hạn này cũng thể hiện tinh thần cải cách thủ tục hành chính, tăng cường phân quyền, phân cấp, theo đúng định hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Đây là bước đi cần thiết để lực lượng Cảnh sát môi trường không chỉ làm tốt nhiệm vụ trong nước, mà còn đáp ứng yêu cầu hợp tác quốc tế trong phòng, chống tội phạm xuyên biên giới liên quan đến môi trường – một lĩnh vực đang ngày càng được quan tâm trên toàn cầu.
Tóm lại, những quyền hạn mới được bổ sung và mở rộng trong Pháp lệnh Cảnh sát môi trường sửa đổi không chỉ giúp lực lượng này hoàn thiện về mặt pháp lý, nâng cao năng lực chuyên môn, mà còn góp phần quan trọng trong công cuộc bảo vệ môi trường, bảo đảm quyền con người, quyền được sống trong môi trường trong lành – một quyền hiến định đã được xác lập trong Hiến pháp 2013. Đây là bước tiến cần thiết để ứng phó kịp thời với tình trạng tội phạm môi trường ngày càng phức tạp hiện nay.
6. Theo bà, việc giao thẩm quyền kiểm tra việc chấp hành pháp luật về môi trường, tài nguyên, an toàn thực phẩm cho Trưởng Công an xã, Trưởng đồn công an có ý nghĩa ra sao?
Trả lời:
Việc giao thẩm quyền kiểm tra việc chấp hành pháp luật về môi trường, tài nguyên và an toàn thực phẩm cho Trưởng Công an xã, Trưởng đồn công an là một bước điều chỉnh có ý nghĩa thực tiễn và pháp lý rất quan trọng, thể hiện rõ chủ trương “phòng ngừa từ sớm, phát hiện từ xa” trong quản lý nhà nước về môi trường.
Trước hết, về ý nghĩa thực tiễn, quy định này giúp mở rộng phạm vi giám sát, kiểm tra đến tận cấp cơ sở nơi phát sinh sớm nhất các hành vi vi phạm môi trường như xả thải không qua xử lý, chôn lấp rác thải, khai thác tài nguyên trái phép hoặc giết mổ, chế biến thực phẩm không bảo đảm vệ sinh. Trước đây, khi thẩm quyền chủ yếu tập trung ở cấp huyện hoặc tỉnh, việc phát hiện và xử lý thường bị chậm trễ, dẫn đến hậu quả ô nhiễm nghiêm trọng, khó khắc phục. Nay, khi Trưởng Công an xã, Trưởng đồn công an có thể chủ động tiến hành kiểm tra, lập biên bản, phối hợp với lực lượng chuyên trách cấp trên, các vi phạm có thể được ngăn chặn kịp thời ngay từ khi mới phát sinh, giảm thiểu rủi ro và chi phí khắc phục cho Nhà nước và người dân.
Thứ hai, về ý nghĩa quản lý và pháp lý, việc phân cấp thẩm quyền này thể hiện tư duy đổi mới trong tổ chức thực thi pháp luật trao quyền cho cấp cơ sở đi đôi với trách nhiệm, giúp tăng cường hiệu lực quản lý nhà nước trong lĩnh vực môi trường, tài nguyên, an toàn thực phẩm. Cấp xã là nơi gần dân, sát thực tế, nắm rõ địa bàn nên có lợi thế lớn trong việc phát hiện dấu hiệu vi phạm và thu thập thông tin ban đầu. Việc này cũng phù hợp với chủ trương xây dựng Công an xã chính quy và phát huy vai trò của lực lượng công an cấp cơ sở trong bảo đảm an ninh, trật tự, trong đó có “an ninh môi trường”.
Thứ ba, quy định này còn có tác động tích cực về mặt phòng ngừa và răn đe. Khi người dân, hộ sản xuất, doanh nghiệp địa phương biết rằng lực lượng công an cấp xã có quyền kiểm tra, giám sát, họ sẽ có ý thức tuân thủ pháp luật tốt hơn, giảm thiểu các hành vi vi phạm nhỏ lẻ nhưng kéo dài vốn là nguyên nhân chính dẫn đến các “điểm nóng” ô nhiễm. Đồng thời, quy định cũng tạo cơ chế để thông tin vi phạm được xử lý nhanh, gọn và có trách nhiệm hơn, tránh tình trạng “đùn đẩy” hoặc chờ chỉ đạo từ cấp trên.
Tóm lại, việc giao thẩm quyền cho Trưởng Công an xã, Trưởng đồn công an không chỉ giúp mở rộng mạng lưới giám sát và xử lý vi phạm môi trường đến tận cơ sở, mà còn góp phần xây dựng cơ chế quản lý môi trường linh hoạt, gần dân, hiệu quả hơn, phù hợp với yêu cầu quản trị hiện đại và định hướng phát triển bền vững mà Pháp lệnh Cảnh sát môi trường sửa đổi đang hướng tới.
7. Thưa LS, Pháp lệnh có quy định cụ thể hơn về phối hợp liên ngành, quy định này được nêu trong luật ra sao?
Trả lời:
Thưa anh/chị, điểm mới quan trọng của Pháp lệnh (sửa đổi) là quy định hóa cơ chế phối hợp liên ngành theo hướng rõ người, rõ việc, rõ thời hạn. Cụ thể, Pháp lệnh xác lập các nguyên tắc phối hợp (chỉ huy thống nhất của Bộ Công an; không chồng chéo với thanh tra chuyên ngành; phối hợp kịp thời – đúng thẩm quyền – chịu trách nhiệm cá nhân) và hình thức phối hợp gồm:
1. chia sẻ, kết nối dữ liệu giữa Cảnh sát môi trường với tài nguyên–môi trường, hải quan, thuế, quản lý thị trường, kiểm lâm, thủy sản, biên phòng;
2. đoàn kiểm tra liên ngành/tổ phản ứng nhanh khi xảy ra sự cố (cá chết, vỡ hồ chứa, xả thải sự cố);
-
điều tra chung các vụ việc có dấu hiệu tội phạm, trong đó hồ sơ, mẫu vật, chuỗi bảo quản chứng cứ được lập theo chuẩn thống nhất và chuyển ngay cho Cơ quan Cảnh sát điều tra khi đủ căn cứ hình sự;
3. trưng cầu giám định thiệt hại môi trường, định giá chi phí khắc phục với sự tham gia của cơ quan chuyên môn. Pháp lệnh cũng ấn định trách nhiệm và thời hạn: cơ quan, tổ chức bị yêu cầu phải cung cấp hồ sơ, dữ liệu quan trắc, giấy phép xả thải, hóa đơn chất thải… trong một thời hạn cụ thể; Viện kiểm sát phối hợp kiểm sát nguồn tin tội phạm; UBND cấp tỉnh chủ trì ứng phó, phục hồi môi trường, còn Ban quản lý KCN chịu trách nhiệm kết nối hệ thống quan trắc tự động (CEMS) và phối hợp kiểm soát nguồn thải. Cuối cùng, Pháp lệnh yêu cầu chế độ báo cáo thông tin hai chiều và cơ chế chuyển hóa: nếu chỉ đủ căn cứ xử phạt hành chính thì buộc khắc phục, bồi thường và công khai vi phạm; nếu có dấu hiệu tội phạm thì khởi tố ngay, không “hành chính hóa”. Nhờ vậy, tuyến phối hợp từ phát hiện – kiểm tra – giám định – xử lý được khép kín, giảm khoảng trống pháp lý và nâng hiệu quả răn đe.
8. Vâng, liên quan đến những câu hỏi, những thắc mắc của người dân xung quanh vấn đề này, ngay sau đây, chúng ta sẽ cùng nghe câu hỏi của một thính giả đến từ thành phố Hà Nội:
Băng: Tôi muốn hỏi, quy định mới có bảo vệ quyền lợi người tố giác không, cơ chế bảo vệ ra sao?Có quy định nào liên quan đến việc, xử lý tin báo tố giác tội phạm môi trường? cơ chế bảo vệ người tố cáo ra sao, thưa LS?
Trả lời:
Có thể khẳng định rằng, trong Pháp lệnh Cảnh sát môi trường sửa đổi cũng như các văn bản pháp luật có liên quan, cơ chế tiếp nhận, xử lý tin báo, tố giác tội phạm về môi trường và bảo vệ người tố giác, người cung cấp thông tin đã được quy định ngày càng rõ ràng, chặt chẽ hơn.
Trước hết, về việc tiếp nhận và xử lý tin báo, tố giác tội phạm môi trường, lực lượng Cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường có trách nhiệm tiếp nhận mọi thông tin, tố giác, tin báo do tổ chức, cá nhân cung cấp về các hành vi có dấu hiệu vi phạm pháp luật trong lĩnh vực môi trường, tài nguyên, an toàn thực phẩm. Việc tiếp nhận, xác minh và xử lý tin báo này được thực hiện theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 và Thông tư liên tịch số 01/2017/TTLT-BCA-BQP-BTC-BNN&PTNT-VKSNDTC về tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm. Cơ quan công an trong đó có lực lượng Cảnh sát môi trường có nghĩa vụ lập hồ sơ tiếp nhận, xác minh tính xác thực của thông tin, chuyển cấp có thẩm quyền xử lý, hoặc kiến nghị khởi tố nếu có dấu hiệu tội phạm.
Đặc biệt, về bảo vệ người tố giác, người cung cấp thông tin, pháp luật hiện hành có những cơ chế khá toàn diện. Theo Luật Tố cáo năm 2018 và Nghị định số 31/2019/NĐ-CP, người tố cáo, người thân của họ, người làm chứng, người bị hại, người tham gia tố tụng có thể được áp dụng các biện pháp bảo vệ cần thiết nếu có dấu hiệu bị đe dọa, trả thù, trù dập. Các biện pháp bảo vệ bao gồm bảo vệ bí mật thông tin cá nhân, giữ kín danh tính, thay đổi nơi cư trú, đảm bảo an toàn thân thể, tài sản và công việc của người tố giác. Ngoài ra, Pháp lệnh sửa đổi cũng yêu cầu lực lượng Cảnh sát môi trường giữ bí mật tuyệt đối danh tính người cung cấp tin và chịu trách nhiệm trước pháp luật nếu để lộ, gây nguy hiểm cho họ.
Có thể thấy, so với trước đây, quy định mới đã thể hiện rõ hơn tinh thần khuyến khích người dân tham gia giám sát và tố giác hành vi vi phạm môi trường, đồng thời tạo cơ chế pháp lý để họ được bảo vệ an toàn, tránh tình trạng “sợ bị trả thù” khi đứng lên phản ánh vi phạm. Đây là điểm tiến bộ rất đáng ghi nhận, bởi trong công tác bảo vệ môi trường, sự tham gia của cộng đồng, của người dân địa phương chính là “tai mắt” giúp cơ quan chức năng phát hiện sớm, ngăn chặn kịp thời các hành vi xâm hại môi trường.
Các quy định mới không chỉ tăng cường thẩm quyền cho lực lượng Cảnh sát môi trường trong xử lý tin báo, mà còn bảo đảm quyền lợi và an toàn của người tố giác, góp phần xây dựng cơ chế phối hợp giữa Nhà nước – doanh nghiệp – người dân trong phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường một cách hiệu quả, minh bạch và bền vững.
9. Thính giả ở Đồng Nai hỏi: “Nếu người dân phát hiện doanh nghiệp xả thải gây ô nhiễm, họ có thể tố giác bằng cách nào? Cơ quan nào tiếp nhận và trách nhiệm xử lý ra sao?”
Trả lời:
Thưa thính giả, khi phát hiện hành vi xả thải trái phép, người dân có thể tố giác qua ba “đầu mối” chính: (i) Cảnh sát môi trường (PC05 thuộc Công an tỉnh/TP) – gọi đường dây nóng công an địa phương hoặc 113 trong tình huống khẩn cấp, để lực lượng này lập tức tiếp cận hiện trường; (ii) Sở Tài nguyên & Môi trường Đồng Nai (Thanh tra Sở/Chi cục Bảo vệ môi trường) – gửi đơn/ảnh, video qua cổng dịch vụ công, email, đường dây nóng hoặc nộp trực tiếp; (iii) UBND cấp xã/phường nơi xảy ra vi phạm (hoặc Ban quản lý KCN nếu doanh nghiệp nằm trong khu công nghiệp), cơ quan này có trách nhiệm tiếp nhận và chuyển ngay cho đơn vị chuyên môn kiểm tra. Nội dung phản ánh nên nêu địa điểm, thời gian, tên cơ sở, mô tả dấu hiệu vi phạm, ảnh/video kèm theo, mùi/màu nước, hướng chảy; nếu có thể ghi lại biển số xe chở chất thải. Lưu ý bảo đảm an toàn, không tự ý lấy mẫu/xâm nhập khu vực nguy hiểm.
Về trách nhiệm xử lý, cơ quan tiếp nhận phải ghi nhận, bảo mật danh tính người tố giác theo Luật Tố cáo, tổ chức kiểm tra – lấy mẫu; khi có nguy cơ gây hậu quả nghiêm trọng có thể tạm đình chỉ hoạt động để ngăn chặn. Nếu vi phạm ở mức hành chính, sẽ xử phạt và buộc khắc phục – bồi thường – phục hồi môi trường theo quy định; nếu có dấu hiệu tội phạm, hồ sơ được chuyển/khởi tố hình sự để điều tra. Người dân có quyền yêu cầu thông tin về kết quả xử lý trong thời hạn luật định. Cách làm hiệu quả nhất là gửi đồng thời cho PC05 và Sở TN&MT, kèm bằng chứng rõ ràng, để việc kiểm tra được kích hoạt nhanh và xử lý đến cùng.
10. Thưa LS, để pháp lện thực sự đi vào cuộc sống, theo Luật sư, cần có những giải pháp gì trong tổ chức thực hiện, từ tuyên truyền, đào tạo cán bộ, đến phối hợp giữa các lực lượng thi và người dân?
Trả lời:
Muốn Pháp lệnh Cảnh sát môi trường thực sự đi vào đời sống thì phải làm đồng bộ ba trục: con người – công cụ – cơ chế phối hợp. Về tuyên truyền, cần chuyển từ “vận động chung chung” sang truyền thông mục tiêu theo nhóm rủi ro: doanh nghiệp có nguồn thải lớn, làng nghề, khu nuôi trồng thủy sản…; dùng dữ liệu các vụ việc điển hình ở Thanh Hóa, Thái Nguyên, Hòa Bình để làm case-study ngắn, phát trên đài địa phương và mạng xã hội; thiết lập kênh tố giác 24/7 (hotline, app) có ẩn danh và cơ chế thưởng – bảo vệ người tố giác. Về đào tạo lực lượng, phải chuẩn hoá nghiệp vụ điều tra môi trường: kỹ thuật lấy mẫu – bảo quản chứng cứ, vận hành hệ thống quan trắc tự động (CEMS)/quan trắc tự động, tính toán thiệt hại môi trường, định giá chi phí khắc phục, chuỗi quản lý chứng cứ số; đồng thời bồi dưỡng kỹ năng pháp lý để nhận diện sớm dấu hiệu tội phạm, tránh “hành chính hóa” vụ việc đáng lẽ phải hình sự.
Về phối hợp, nên ký quy chế liên ngành giữa công an môi trường – tài nguyên môi trường – thuế – hải quan – kiểm lâm – viện kiểm sát, chia sẻ dữ liệu quan trắc, đăng ký xả thải, hóa đơn, vận chuyển chất thải; tổ chức tổ công tác phản ứng nhanh ở cấp tỉnh cho các sự cố cá chết, vỡ bùn thải; áp dụng kiểm tra dựa trên rủi ro thay vì dàn trải. Cùng với đó, yêu cầu các cơ sở có nguy cơ cao lắp CEMS kết nối về trung tâm giám sát của tỉnh; tăng chế tài mang tính răn đe và khắc phục: buộc bồi thường, phục hồi môi trường, ký quỹ, bảo hiểm trách nhiệm môi trường, công khai doanh nghiệp vi phạm; chỉ xử phạt hành chính khi đủ điều kiện, còn có dấu hiệu tội phạm thì khởi tố ngay. Cuối cùng, cần thí điểm tòa/phiên chuyên trách về môi trường, giao KPI rõ ràng cho từng lực lượng, và bảo đảm ngân sách cho phòng thí nghiệm, thiết bị bay/ảnh viễn thám, để mỗi vụ việc khi phát hiện đều xử lý đến cùng – vừa đủ sức răn đe, vừa bảo vệ quyền lợi người dân và sự phát triển bền vững.
Tham khảo tư vấn: https://luatsu-vn.com/category/tin-tuc/tin-phap-luat/ban-tin-phap-luat/
